Hoe eigen is de eigen identiteit? Om een antwoord op die vraag te vinden, plaatste de New Yorkse schrijfster Nancy Weber in 1973 een contactadvertentie in The Village Voice waarin ze haar leven en identiteit te ruil aanbood. Het experiment liep al na een week stuk maar leverde evengoed genoeg materiaal voor haar boek The life swap op. Later was Webers advertentie de inspiratiebron voor zowel het essay Zielsverhuizing van Rudy Kousbroek als het toneelstuk en de film Een maand later. Het is één van de weinige films waarvan bepaalde fragmenten mijn gedachten nog steeds onverhoeds overvallen.

Ik kon niet kiezen. Ik wilde zowel het uitbundige en spannende leven van Monique van der Ven als het warme en huiselijke bestaan van Renée Soutendijk. Gespannen volgde ik de verwikkelingen van de journaliste en de huisvrouw in hun tweede leven, benieuwd naar het hoe en waarom van hun uiteindelijke keuze. Ik was razend teleurgesteld toen plotseling de aftiteling begon voordat ze een besluit hadden genomen. Toch is het precies dat akelige, open einde waardoor ik bewust na ging denken over mijn eigen identiteit, en voor het eerst antwoorden durfde te formuleren op de vragen wie ben ik en hoe wil ik mijn leven vormgeven. Ook in de eerste virtuele documentaire My Second Life van filmmaker Douglas Gayeton, die op donderdag 6 november zijn Nederlandse tv-première bij de VPRO beleefde, staat het inwisselen van de ene identiteit voor een andere centraal. Alleen gaat het hier niet om het verruilen van het eigen leven voor dat van een ander, maar om het sublimeren van de persoonlijke identiteit. Ruim twintig jaar later intrigeert deze zoektocht van Molotov Alva me minstens zo sterk als indertijd die van Monika en Liesbeth. Maar waar ik toen aangespoord werd nog popelender en verwachtingsvoller in de startblokken te gaan staan om eindelijk, o eindelijk aan mijn echte leven te beginnen, bekruipt me tijdens deze documentaire eerder een wat lankmoedige Weltschmerz. Wat Gayeton in deze knap gemaakte film te vertellen heeft, is geen hoopvolle of bemoedigende boodschap. In deze beschouwing over het leven in de virtuele driedimensionale wereld Second Life verhaalt hij vooral van eenzaamheid, onvermogen en wanhoop.

My Second Life
De documentaire bestaat uit tien episodes. In My Second Life komen minstens evenveel existentiële thema’s aan bod. Molotov Alva ontdekt al snel dat zijn levens in de echte en in de virtuele wereld erg op elkaar lijken. Het cerebrale verschil is niet zo zeer te vinden in de vragen die hij stelt, maar in hoe hij de antwoorden daarop vormgeeft. Ontleedt van de meeste zintuiglijke ervaringen, herdefinieert hij zichzelf als het ware. Misschien is het juist door het ontbreken van het voelen, ruiken, horen en proeven, dat deze toch wat bizar aandoende film zulke heldere inzichten in de opbouw van de menselijke identiteit geeft. Zelf ooit een groot fan van Ultima Online, een adventure roleplaying game op het internet die erg op Second Life lijkt, herken ik de ervaringen van Alva. Net als hij heb ik mijn virtuele tweede leven gebruikt om ongestraft te experimenteren met het effect van mijn gedrag op anderen. Deze oefeningen in een anonieme dimensie – waarin ik kon zijn wie ik wilde – zijn niet allemaal maar wel voor een deel van invloed geweest op wie ik ben geworden. Zo weet ik zeker dat ik van het vechten met monsters of het kopen van droomhuizen niet aantoonbaar heb geprofiteerd. Ik woon nog steeds op kamers en hoeveel reusachtige slangen ik ook aan mijn heksenmes heb geregen; voor een levend glibberexemplaar ren ik gillend weg. Wel staat onomstotelijk vast dat mijn huidige seksuele identiteit voor een aanzienlijk deel tot stand is gekomen dankzij mijn uitspattingen in de, van zintuiglijke waarnemingen verstoken cyberspace. Zonder al die tekstuele rollenspellen in thematische chatrooms of de avontuurtjes in donkere kasteelkerkers en verlaten hutten in Ultima Online, lag ik vermoedelijk in bed nog steeds stiekem mijn boodschappenlijstjes samen te stellen, en me verontrust af te vragen wanneer ik seks ook eens fijn zou gaan vinden. Seksueel volwassen worden in een wereld waarin je niets aan je tastzin hebt, lijkt paradoxaal maar is eigenlijk een logische, moderne vorm van de oeroude initiatierite. Weliswaar moet die het stellen zonder overgeleverde rituelen en tradities en kent (nog?) geen vastomlijnde kaders of structuren maar het effect is vergelijkbaar. De initiant wordt teruggevoerd naar het diepste niveau van de ik-Zelf identiteit [1], en zo gedwongen een symbolische dood te sterven om vanuit daar herboren te worden in een nieuwe levensfase. Dergelijke inwijdingen beleven we op verschillende momenten in ons bestaan. Sommige daarvan zijn heel duidelijk aan de biologische tijdslijn gekoppeld, zoals de overgang van kind naar puber of die van vrouw naar moeder. Maar de meeste inwijdingen houden verband met de psychologische ontwikkeling, en dus met de capaciteit van het individu. Ook binnen die context is het niet vreemd dat de moderne mens steeds verder af komt te staan van geïndoctrineerde rituelen en naar alternatieven zoekt die minder op de groep, en meer op het individu en zijn persoonlijke groei zijn afgestemd.

Kirschblüten – Hanami
Hoe uiterst persoonlijk en intiem zo’n rite kan zijn, schetst regisseur Dorris Dörrie in de magistrale speelfilm Kirschblüten – Hanami, die ik tijdens de 30ste editie van het Noordelijk Film Festival op Terschelling zag. In dit ontroerende epos staat opnieuw een identiteitsverwisseling centraal. Wanneer de bijna gepensioneerde Rudi plotseling zijn vrouw verliest, begint hij de voetsporen van haar verloren dromen te volgen. Langzamerhand neemt hij meer en meer van haar activiteiten en gewoontes over. Daarbij onderneemt hij dingen, die volkomen tegen zijn natuur indruisen maar die hem wel onverwacht dicht bij de kern van haar wezen doen komen. In de film is geen enkel moment aan te wijzen waarop Rudi besluit dat – of hoe en waar – hij zal sterven. Toch is zijn naderend einde onmiskenbaar het leidmotief van zijn queeste en is het glashelder dat hij is begonnen aan zijn finale inwijding. Waar Monika en Liesbeth in de film Een maand later elkaars identiteit overnamen en Molotov Alva in My Second Life zijn eigen identiteit binnen een andere dimensie probeert te verbeteren, versmelt Rudi de zijne met die van zijn dode geliefde. Zo bezien vormen deze films een trilogie over moderne rites waarbij zowel het constructieproces als de teloorgang van de identiteit in beeld worden gebracht. Maar een bevredigend antwoord op de vraag hoe eigen de eigen identiteit is, geven ze niet. En dus zit er maar één ding op.

Levens ruilen. Schrijfster 38j. genegen vrolijk en productief bestaan te ruilen voor het uwe. Aangeboden kleine studio in Oud-Zuid met open haard en balkon, uitgebreide garderobe Expresso en Naturals. Maat 42/44. Meer dan 1000 boeken, goede schilderijen, Mahler, twee zwarte katten, trouwe vrienden, woestaantrekkelijke minnaars (niet allemaal getrouwd). Bereid uw werk te doen, aardig te zijn tegen uw familie of zelfs naar uw psychiater te gaan. Wie en waar dan ook. Doel: onderzoeken of mogelijk van identiteit te veranderen.

Kirschblüten – Hanami is vanaf 4 december te zien in de Nederlandse bioscopen.
My Second Life is online te bekijken op www.molotovalva.com.
[1] Carl Gustav Jung, De mens en zijn symbolen.